Монгол улсын шастирт дурдагдсан эфү нарын тухайд By: С. Ууганбаяр No comments

Аливаа улсуудын эвтэй найртай оршин тогтнохын үндэс нь улс төрийн гэрлэлт буюу худ ургийн холбоо байсан юм. XVII зуунд Манж Чин гүрэн хүчирхэгжин мандаж хөрш зэргэлдээ овог аймгуудын байлдан дагуулахын зэрэгцээ худ ургийн холбоо тогтоож холбоотон болж байв.

Манж Монголчуудын худ ургийн холбоо XVII зууны эхэн үеэс эхлэлтэй бөгөөд Хорчины ноён Ууба өөрийн охиноо Нурхачид охин өгснөөр эхэлжээ.

Харин Халхын ноёдын хувьд манжийн хаан хүргэн болох явдал нь Халх Манж Чин улсад даган орсон үеэс эхлэлтэй. Халхын ноёдоос хамгийн түрүүнд Түшээт хан чин ван Дондовдорж Манж Чин улсын хүргэн буюу “эфү” болжээ. Түүнээс хойш Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошуу, Сайн ноён хан аймгийн Сэцэн вангийн хошууны 10 засаг ноён манжийн хааны эфү болсон байна. 

№	Эфү	Тайлбар	Пүнлүү (Дайчин улсын бүгд хууль 79 дүгээр дэвтэр)	Эфү нар
1	Улсын эфү	Улсын гүнж буюу хааны төрсөн охинд ураг холбосон хүнийг хэлнэ.		Чин ван Дондовдорж Цэвээннэрин Лавандорж
2	Төрийн эфү	Төрийн гүнж буюу Төрийн жүн вангийн охинд ураг холбосон хүнийг хэлнэ.	Төрийн абхайн тавнанд буюу Төрийн эфүд нэг жилд олгох пүнлүү нь 50 лан мөнгө, 5 хуй торго ,  олгох ба морь 20, хос морь 4-ийг эзэмшүүл
3	Хошой гүнжийн Хошой эфү	Хошой гүнж буюу хааны тэжээсэн охинд ураг холбосон хүнийг хэлнэ.	Хошой абхайн тавнанд нэгэн жилийн пүнлүү болгож 100 лан мөнгө, 8 зах торго  олго, морь 25, хос  морь 6-г эзэмшүүл	Цэвээннэрин Хаявдорж Цэвдэндорж
4	Хошой эфү	Хошой чин вангийн охинд ураг холбосон хүнийг хэлнэ.
5	Төрийн бэйлийн эфү	Төрийн бэйл болон хошууны бэйсийн охинд ураг холбосон хүнийг хэлнэ.	Төрийн абхайн тавнанд буюу Төрийн бэйлийн эфүд нэг жилд олгох пүнлүү нь 40 лан мөнгө, 4 хуй торго ,  олгох ба морь 20, хос морь 4-ийг эзэмшүүл	Чин ван Наянт

Түшээт хан аймгийн Дархан засгийн хошууны ноёдын тухай Монгол улсын шастирт дурдсан нь

1.      [Хошой эфү] Дондовдорж, Энх- Амгалангийн 31 дүгээр он хошой Түлиен гүнжид холбосон

2.      Хаявдорж (Дондовдоржийн ахмад хөвгүүн), Урьд хичээнгүй амирлангуй гүнжид холбосон

3.      Цэвдэндорж (Хаявдоржийн хоёрдугаар хөвгүүн), Урьд бэйсийн зэрэг олгуулж хошой гэгээд холбуулжээ.

4.      Сүндэвдорж (Цэвдэндоржийн ахмад хөвгүүн), Тэнгэрийн тэтгэсний 47 дугаар он урьдах холбосон гүнж өвчнөөр үгүй болсон тул түүний отгон дүү сул угсаа Юн сэүгийн отгон хүүхэнд холбуулжээ.

5.      Лүбүүдорж, Монгол улсын шастирт гүнж, гэгээтэй ураг холбосон тухай мэдээ байхгүй (Түүний хөвгүүн Дэлэгдоржийн намтарт “Төр гэрэлтийн 26 дугаар он Дэлэгдоржийн эх гэгээ өвчнөөр үгүй болсон” хэмээн өгүүлжээ.)

6.      Дэлэгдорж (Лүбүүдоржийн хөвгүүн), Төр гэрэлтийн 17 дугаар он угсаа жүн вангийн төрсөн дүү гэгээд холбожээ.

Сайн ноён аймгийн эфү нарын тухай Монгол улсын шастирт дурдсан нь

1.      Цэвээннэрин, Энх-Амгалангийн 45 дугаар он Шулуун чин үнэмлэт гүнжид холбож хошой эфү болгожээ. Найралт төвийн 10 дугаар онд улсын эфү болгожээ.

2.      Цэрэн

3.      Лавандорж (Цэнгүнжавын долдугаар хөвүүн), Тэнгэрийн тэтгэсний 36 дугаар он Найртай Амирлангуй гүнжид холбож, улсын эфү болгожээ.

4.      Наянт, Бадаргуулт төрийн 10 дугаар он төрийн бэйлийн эфү болгожээ. 

Дээрх засаг ноёдоос

-          Манжийн эзэн хааны төрсөн охинд ураг холбосон эфү 3

-          Хошой гүнж буюу хааны тэжээсэн болон хошой чин вангийн ураг холбосон эфү 3

-          Төрийн бэйлийн эфү нэг байгаа бол үлдсэн гурван эфү нь тодорхойгүй байна.

Монгол улсын шастирт эфү Дондовдоржийг хошой Түлиен гүнжид холбосон хэмээн өгүүлсэн бол Түүний хөвүүн Хаявдоржийг Хичээнгүй Амирлангуй гүнжид холбосон хэмээн өгүүлжээ. Гэвч үнэн хэрэгтээ Дондовдоржийг Хичээнгүй Амирлангуй гүнжид холбосон бөгөөд Дондовдорж болон Хаявдорж нарын хатдыг сольж андууран бичсэн байна. Хаявдоржтой ураг холбосон гэх Хичээнгүй Амирлангуй гүнж нь түүний эх болно.